Literatuur gaf me altijd de houvast die ik zocht. Het klinkt als een cliché maar ik was een weerbarstige tiener zonder broers of zussen en had ouders die dag en nacht werkten. Literatuur gaf me de antwoorden die ik nodig had. Ik geloof dat boeken een shortcut zijn naar de levenservaring en helderheid waar we anders een heel leven over doen. Een heleboel intelligente mensen leggen op hun manier de wereld en menselijke interactie uit in slechts enkele honderden pagina’s en ik voel me bevoorrecht om die bij me in de buurt te hebben.
Een auteur die me na aan het hart ligt omdat hij de wereld voor me opende, is de Hongaarse schrijver Sándor Márai (1900-1989). Via zijn eloquente verhalen begreep ik niet alleen de dieperliggende kantlijnen van de geschiedenis, maar ook waarom het goed is om de oorzaken van die geschiedenis te begrijpen. Márai zag de tragedies van twee wereldoorlogen van dichtbij, wendde zich af van het communistische regime in zijn land (en was geschokt door de uitkomst van de revolutie van 1956) dat tegenover de Russen geen schijn van kans had. Het besef dat Europa gewoon toekeek (Joegoslavië? Syrië?) liet bij de intellectueel diepe wonden achter.
Márais werk doorstaat de tijd goed. Door hem begreep ik voor het eerst de potentiële kracht van literatuur, wist ik over welke thema’s ik wou schrijven en wat voor stijl ik wenste te hanteren. Ik licht dit graag toe met een quote uit Bekentenissen van een huwelijk nadat een van de antagonisten door de revolutie in Budapest alles verloor:
“Maar uiteindelijk was hij noodgedwongen tot het inzicht gekomen dat de menselijke rede absoluut niets waard is omdat de driften van het bloed sterker zijn. Hartstocht legt veel meer gewicht in de schaal dan redelijkheid.”
Ik dacht aan deze zin tijdens de Amerikaanse verkiezing tussen Trump & Clinton. Verkiezingen win je niet met redelijke argumenten. Feiten doen er niet meer toe, populisme en infotainment des te meer.
Een terugkerend thema in Márais oeuvre is het einde van de waarden van de Europese middenklasse (zoals redeneren). Het is de moeite waard om hier even bij stil te staan. We verliezen massaal jobs door nieuwe technologieën. Wat als de middenklasse in Europa verdwijnt? “Innovatie in Silicon Valley betekent massale ontslagen elders,” zegt Rutger Bregman in Gratis geld voor iedereen1. Ik geloof dat als de middenklasse wegvalt we voor lange tijd geen kans maken op evolutie want dit is wat ik ook leerde door boeken te lezen: het is diversiteit en het zijn onze verschillen die evolutie mogelijk maken. De middenklasse- vroeger een kleine groep geprivilegieerden, nu breder, hebben de kansen & de kennis (en de verantwoordelijkheid) om het verschil te maken. We hebben een middenklasse nodig.
Mijn punt is: dankzij Márai begrijp ik dat de relevantie van literatuur nauwelijks onderschat kan worden doordat deze de motieven en open wonden uit de geschiedenis, maatschappij, en van de mens blootleggen. Boeken zijn het tegengif voor de infotainment van vandaag.
Wat is geschiedenis?
Je kunt je voorstellen dat ik dus enorm blij was toen bleek dat er nog een boek van de Hongaar in het Nederlands gepubliceerd werd. In Er is in Rome iets gebeurd laat de schrijver de entourage van Caesar aan het woord in de nacht die volgt op zijn moord. Twaalf uren, twaalf hoofdstukken, en twaalf mensen die de dictator (zijn naam valt geen enkele keer) persoonlijk kenden, zijn hier aan het woord. Een advocaat, slaven, eunuchen, een prostituee, een schrijver, uitgever, senator en minnaressen vertellen vanuit hun leefwereld over de dood van de dictator.
“Wat is geschiedenis,” vraagt de schrijver Lucceius aan Atticus, een bekende uitgever en vriend van Cicero. Het gesprek vindt plaats in het voorlaatste hoofdstuk. “Niet de veldslagen en veroveringen. Ook niet de triomfen (…). Geschiedenis is niet de oorlog, het bekvechten in de senaat… Schrijf de andere geschiedenis op, de echte (…). Beschrijf wat er op zo’n dag gebeurt in het leven van naamloze, kleine mensen (…), beschrijf wat op zo’n dag schrijvers zeggen, de maîtresses. Of zijn eunuch, de inhalige handelaren… Kortom, schrijf geschiedenis. Schrijf er een boek over dat de geschiedenis geen aaneenschakeling van bijzondere gebeurtenissen is, maar iets constants en saais.”
Zoals vermeld, zit de kracht van de literatuur volgens mij in het begrijpen van waar we vandaag komen. Dit is niet nieuw maar Márais personages leefden daadwerkelijk onder Caesar. Atticus was een bekende zakenman en vertrouwensvriend van Cicero. Door dit trucje legt hij de verantwoordelijken van de geschiedenis bij de mens zelf ( en als je wilt, de lezer) en niet bij een of andere abstracte mogendheid of datum in de geschiedenis. Oké, de entourage van de dictator is niet het gewone volk waartoe jij en ik behoren maar de personages worden hier als gewone mensen voorgesteld, los van hun functie met hun eigen driften, passies en hypocriet gedrag. Het is niet moeilijk om dit menselijk gedrag te herkennen in een lokale voetbalclub, lokaal café of buurtraad.
“Wie de geschiedenis niet kent, is gedoemd ze te herhalen,” zei George Santayana ooit. Ik geloof dat we ze niet herhalen, maar dat we als we niet opletten de gevolgen ervan tot in het oneindige meedragen. Als we zouden kunnen evolueren naar een hele middenklasse die zijn verantwoordelijkheid opneemt dan kan er misschien een moment komen waarop we Márais werk niet meer als tijdloos kunnen beschouwen. Onze geest kan wel een paradigmashift gebruiken:
- Gewone mensen kunnen politiek beïnvloeden.
- De markteconomie is niet zomaar iets waar we geen vat op kunnen krijgen, maar bestaat uit een kleine groep mensen zoals bankdirecteuren, de ceo van multinationals of commissieraadsleden. Die 1% weet je wel. Een klein groepje mensen dat we heel gemakkelijk kunnen opsnorren als we willen.
Daarom dat ik het werk van de Amerikaanse kunstenaar Mark Lombardi (1951-2000) zo bewonder. Hij slaagde erin om globale politieke, sociale en economische structuren in accurate diagrammen vast te leggen die hij narratieve structuren noemde. Ze vertellen een verhaal. Hij verzamelde een enorme hoeveelheid data en reduceerde die tot bruikbare, uiterst informatieve schema’s. Het moet een monnikenwerk geweest zijn om de ingewikkelde connecties tussen Bush and Osama Bin Laden (voor 9/11!!), georganiseerde misdaad in Chicago en de internationale geldkoers in kaart te brengen en begrijpelijk te maken voor een kleine vis zoals mij.
Iedere lezer leest hetzelfde boek op zijn unieke manier, maar dit is wat ik leerde van Er is in Rome iets gebeurd: wij zijn de geschiedenis. Niet de ceo van een multinational die zijn handtekening onder een miljoenencontract zet, niet de multinationals of de regeringen die komen en gaan, maar wij, de mensen. De 99% die ervoor kan kiezen om het hoofd weg te draaien of net die 1% duidelijk te maken dat we niet zo passief en onwetend zijn.
1 Rutger Bregman, Gratis geld voor iedereen, pg. 75