Bolhão-markt in Porto: van uniek Portugees naar internationale eenheidsworst?

Als de ochtenddauw verdampt en de broze wolken uiteenvallen, verschijnt de zon boven de barraca’s van Bolhão als een welgekomen gast. Ik neem er plaats aan een tafeltje. Handelaren rond mij verkopen bloemen, brood, kleurrijke, verse ingrediënten en Portugese souvenirs. Het zou me niet verbazen indien hier een verkoper in zijn barraca (granieten standplaatsje) met sneeuwuilen en magische toverstokken leurt. De tijd lijkt hier stil te hebben gestaan. Ondanks de broeierigheid van een markt, heerst er een stilte die ik niet meer gewoon ben.

Een man neemt gemoedelijk mijn bestelling op en brengt me vijf minuten later een royale portie rijst met overheerlijke rissóis de bacalhau. Vers. Eerlijke, lekkere kost op een versleten bord aan een plastic tafel. De man wacht geduldig in zijn deuropening tot ik klaar ben. Wijzend naar de overschot op mijn bord leg ik hem in gebrekkig Portugees uit dat dit een gerecht voor gespierde arbeiders is. Hij bulderlacht en brengt me een koffie die hij niet op de rekening zet. “Presente,” zegt hij. Ik betaal vijf euro en laat een kleine fooi achter. Dit soort zaakjes en service wordt een zeldzaamheid en staat in schril contrast met de ‘no-nonsense’ bistronomietrend & de barristacultuur met haar urban recuperatiedecor¹. Ik geef graag fooi maar niet als ik zelf om mijn koffie moet lopen en nog eens moet uitleggen dat ik een gewone, klassieke koffie wil. Ah ja: met koffiesmaak. Ik groeide op in de horeca met deze regels: koffie en pintjes verkoop je aan democratische prijzen. Persoonlijke service maakt je zaak uniek ( en ook deze: horen, zien en zwijgen:-))).

Airport style

De Bolhão-markt zal de komende jaren wegens renovatie sluiten. De typische & unieke barraca’s verdwijnen en alhoewel het dak er van bovenaf hetzelfde zal uitzien, zal daaronder alles open zijn. Airport style. “ Die barraca’s zijn speciaal ontworpen voor marktkramers en dus gebruiksvriendelijk, maar de stad die eigenaar van de markt is, liet ze verkommeren in de hoop dat de handelaren zouden verdwijnen,” zegt architect Alexandre Castro Gamelas. Hij startte met zijn vrouw een petitie om het architecturale erfgoed te bewaren. “Maar als je er een open supermarkt van wilt maken, dan is een barraca niet praktisch natuurlijk.” Ook bij Hugo, een van de handelaren op de markt hoor ik dat de renovatie die de stad al 20 jaar uitstelt nodig is, maar hij heeft schrik dat standaardisatie het haalt tegenover gemeenschapsgevoel. “Vroeger had iedereen een eigen specifiek product vanuit zijn dorp of streek. Er was geen jaloezie en iedereen verkocht zelfs voor elkaar. Maar sinds het stadsbestuur liet weten dat de markt gevaarlijk was (de bovenste galerijen worden gestut) en gerenoveerd moest worden bleef de lokale bevolking steeds meer weg. We mogen onze barraca’s enkel tussen 7.00 uur en 17.00 uur openen als iedereen zelf aan het werk is, waardoor we meer afhankelijk worden van toeristen en er steeds minder diversiteit is. Alle barraca’s en producten staan nu nog door elkaar wat een leuke dynamiek teweeg brengt, maar in het nieuwe plan staan de handelaars met hetzelfde product samen en dat kan een wij tegen zij gevoel creëren.”

Generische stad

Ik heb geen probleem met de hippe winkels die er zullen verschijnen maar wel met het feit ze de barraca’s opofferen terwijl dat helemaal niet nodig is. Ze maken deel uit van ons Portugees architecturaal patrimonium.

In steeds meer steden haalt lokale identiteit het niet van het efficiënt marktdenken en verovert het privé-domein het publieke domein. Nochtans bewijzen genoeg onderzoeken dat de stadsbewoners op lange termijn ongelukkig worden en verhuizen. De vastgoedprijzen stijgen sneller dan de lonen en het gemeenschapsgevoel verdwijnt.  Op die manier wordt niet alleen de Bolhão meer ook hele steden afhankelijk van toeristen die hun trolleys achter zich aansleuren. Als dit toch ‘onvermijdelijk’ is, waarom hen dan niet op een duurzame manier laten kennismaken met een unieke cultuur?
Het blijft afwachten hoe de Bolhão-markt zal evolueren. De renovatie die binnen enkele maanden van start gaat duurt volgens het stadsbestuur maar twee jaar. Tot die tijd worden de bejaarde handelaren ondergebracht in een ondergronds verlaten winkelcentrum vlakbij. Aan jongeren werd in de loop van de jaren geen vergunning toegekend om een barraca te kopen. Dit kan wijzen op hoe de teneur klinkt bij de mensen die ik over Bolhão aanspreek: dat het stadsbestuur hoopt dat die oude generatie het voor bekeken houdt.

“Ik heb geen probleem met de hippe winkels die er zullen verschijnen maar wel met het feit ze de barraca’s opofferen terwijl dat helemaal niet nodig is. Ze maken deel uit van ons Portugees architecturaal patrimonium, maar het is heel moeilijk om in Portugal de mensen te motiveren om tegen die trend stappen te ondernemen,” zegt Alexandre Gamelas. “Hetzelfde zie je gebeuren met de typisch Portugese huizen in de binnenstad. Ze worden van alle details gestript, krijgen plastic frames en dubbele ruiten ondanks respectvollere alternatieven. De houten elementen uit deuren en ramen worden verwijderd en onze unieke stad gaat er op architecturaal vlak achteruit. De doorsnee Portugees reageert echter met deze simpele redenering: ” Toen was het een vuil gebouw en nu is het proper.”

Altijd afwachten

Burgemeester Rui Moreira won drie jaar geleden als onafhankelijk politicus  het hart van de bewoners. Hij reed toen in een Volkswagenbusje de stad rond om naar het volk te luisteren. De Bolhão-markt is een project dat Moreira als bouwheer persoonlijk opvolgt. In een interview met NRC noemt hij zich “links op sociaal gebied, maar rechts op het gebied van de rol van de staat.²” Nu hoor je stemmen opgaan dat hij een gehaaide politicus is, maar dat het met hem beter is dan met de vorige burgemeesters. Dat hij niet is wie hij pretendeert te zijn maar dat hij heel goed is in marketing. Dat hij mensen en cultuur naar de stad wilt brengen maar dat ondertussen de huurprijzen te duur zijn geworden. En dat er eindelijk gerenoveerd wordt dankzij hem, maar dat de buitenkant belangrijker is dan de binnenkant.

Politici laten amper het achterste van hun tong zien ondanks de steeds grotere vraag naar transparantie. Het is vaak afwachten naar wat de werkelijke drijfveren van politici zijn. Hoe zal de Bolhão-markt er binnen enkele jaren uitzien en waar zullen de oude marktkramers gebleven zijn? Hoe zal Porto er binnen vijf jaar uitzien? De handelaren op de markt halen bij deze vragen verdrietig hun schouders op.

Ook in Gent waar ik opgroeide is het afwachten: hoe zal bvb. het mobiliteitsplan eruit zien? De stad wil de auto bannen, maar haalt tegelijk ketens zoals Primark en de Mediamarkt (waar auto’s vreemd genoeg wél welkom zijn, check de chaos op de Vrijdagsmarkt en het St.- Jacobs ) naar het historisch centrum. In haar beleidsnota’s staat dat ze ondernemers wil aantrekken en tegen 2020 een ‘scheppende stad’ wil zijn, maar het parkeerabonnement is voor lokale ondernemers op één jaar tijd gestegen van 900 euro naar 2530 euro en pizzaleveranciers op hun brommer zijn niet langer welkom in het centrum. Ook Gent is een sterk internationaal marketingproduct geworden (‘Ghent, what a city!’) in tegenstelling tot de vage beleidsnota’s³ over hun beleid. De huurprijzen voor bewoners en bedrijven zijn sinds 2003 meer dan verdubbeld.

Mondiger worden

“Portugezen hebben een onvolwassen politiek besef. Ze benaderen politiek als voetbal en stemmen vooral om de tegenpartij af te straffen,” beweerde Moreira enkele jaren geleden in het NRC. Dat is wat architect Alexandre Gamelas ook ondervindt als hij in discussies belandt waar burgers enkel de properheid van snel opgetrokken gebouwen zien en niet de teloorgang van een patrimonium en kwalitatieve materialen.

Je kunt er natuurlijk van uitgaan dat een volk dat zolang in een dictatuur leefde, geen prioriteiten stelt aan hoe een huis eruit moet zien, als het inderdaad maar proper en geriefelijk is. Maar steden veranderen snel en tegen de tijd dat burgers wel het grotere plaatje begrijpen en een betere notie hebben van wat ze op lange termijn willen, is de kans groot dat de publieke ruimte (parken & pleinen) ongemerkt in privédomeinen (winkelcentra, lege kantoorgebouwen & investeringsflats) veranderden waartussen toeristen meanderen op zoek naar vertier. Steden over de hele wereld gaan er gewoon hetzelfde gaan uitzien: als pretparken.

Burgers over de hele wereld moeten uit hun bubbel stappen om het grotere plaatje te zien. We zijn een al te gemakkelijke speelbal van de globalisering en de stadsmarketing met zijn gentrificaties, projectontwikkelaars, privé-investeerders en pr-burgemeesters… In Londen heb je tegenwoordig hele districten waar na de kantooruren geen kat meer rondloopt en moesten tientallen voetbalpleintjes baan ruimen voor de Olympische Spelen (Beckham, de held, heeft daar ironisch genoeg mede voor gezorgd). Amsterdam & Barcelona verzuipen in de grillen van het massatoerisme.

In Porto die nu nog heel Portugees aanvoelt opende onlangs een Hard Rock Café aan het praça de Liberdade.  Aan de overkant heb je al jaren een Mc Donalds in een magnifiek art-decopand. Het majestueuze plein wordt herkenbaar voor toeristen van Seoel to Kamchatka. Het is niet zo dat ik de Portugees zijn hamburger en goedkope kleren niet gun, maar als we niet uit onze onmondigheid gaan treden zullen lokale politici niet geneigd zijn in het gemeenschapsgevoel te investeren ( waarom geen school in zo’n prachtig art-decogebouw onderbrengen?) en zal een steeds grotere groep mooie, diverse mensen hun huishuur niet meer kunnen betalen.

Kleurrijke verhalen

Het zijn mensen die de stad levend en dynamisch maken en er de typische identiteit aan geven.

Zo’n grote renovatiewerken als die van de Bolhão-markt zijn voor geen enkele partij een gemakkelijk evenwicht. Architecten balanceren tussen bewaring en vooruitgang, stadsbesturen tussen rendabiliteit en leefbaarheid, en bewoners tussen hun privébelangen en een sterke gemeenschap. Dat er op de Bolhão-markt geen gigantisch hotel wordt gebouwd zoals eerst gepland, pleit zowel voor de politici die aan de druk konden weerstaan als voor de paar activisten die hier wel tegen opkwamen. De markt blijft. Ik hoop zonder Starbucks en Mc Donalds in de galerijen, maar met een Portugese hippe coffeeshop al dan niet met wifi, en hamburgers gemaakt door Portugese locals die respect hebben voor hun product en voor hun klant met wie ze een babbeltje slaan en om de flauwe moppen lachen.
Bij fastfoodketens, banken, hotels en buitenlandse vastgoedmakelaars heeft de CFO het voor het zeggen. Die is niet geïnteresseerd in de mensen of in hun verhalen tenzij het in een slim marketingconcept gegoten kan worden die hun investeringen zo snel mogelijk geld moeten opbrengen. Ook politici geloven nog steeds dat dit het beste is voor hun stad. Hun producten zijn goedkoper, maar goedkoop is duurkoop en een prijs zullen we ervoor betalen: het verlies van een sterke gemeenschap. Met een handjevol activisten komen we er niet, we moeten allemaal voor onze straten vechten, voor de uniek & lokale joie de vivre en voor de verhalen van Bolhão. Zoals het verhaal van Hugo zijn grootmoeder die sinds haar zevende iedere dag met bloemen uit haar dorp naar de markt liep om die er met de glimlach te verkopen. Over zijn moeder die mee in de zaak stapte toen ze pas negen was en dit leuker vond dan studeren en over Hugo zelf die de barraca in een wijnhuis omtoverde waar je heerlijk kan aperitieven met sardientjes en Porto. Onthoud dit: Het zijn mensen die de stad levend en dynamisch maken en er de typische identiteit aan geven.

1. Goed essay over waarom alle koffiehuizen, woonkamers, magazines, er over de hele wereld hetzelfde uitzien.
2. NRC over Rui Moreira.
3. Vage beleidsnota Gent over de ondernemers in hun stad.
4. Teken de petitie voor het bewaren de originele Bolhão-markt.